કસ્તુર કાપડિયા થી કસ્તુરબા ગાંધી

લેખક - ભાર્ગવ મકવાણા 

 કસ્તુરબા ગાંધી એક અગ્રણી રાજકીય વ્યક્તિ હતા અને ભારતીય રાષ્ટ્રના પિતા મહાત્મા ગાંધીના પત્ની હતા.  તે મહિલાઓ અને વંચિતોના અધિકારો માટે પ્રખર હિમાયતી હતી અને ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી હતી.  22મી ફેબ્રુઆરીના રોજ, અમે કસ્તુરબા ગાંધીના અવસાનનું સ્મરણ કરીએ છીએ, જેનું 1944માં 74 વર્ષની વયે અવસાન થયું હતું. આ લેખમાં, અમે કસ્તુરબા ગાંધીના જીવન, ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં તેમના યોગદાન અને તેમના કાયમી વારસાની શોધ કરીશું.

મહાત્મા ગાંધી અને કસ્તુરબા ગાંધી

 પ્રારંભિક જીવન અને લગ્ન

 કસ્તુર કાપડિયા તરીકે જન્મેલા કસ્તુરબા ગાંધીનો જન્મ 11 એપ્રિલ, 1869ના રોજ પોરબંદર, હાલના ગુજરાતના દરિયાકાંઠાના નગરમાં થયો હતો.  તે એક શ્રીમંત વેપારી ગોકુલદાસ કાપડિયા અને વ્રજકુંવરબાની ત્રીજી પુત્રી હતી, જેઓ ખૂબ ધાર્મિક અને પરંપરાગત મહિલા હતા.

 કસ્તુરબાએ થોડું ઔપચારિક શિક્ષણ મેળવ્યું હતું અને ભારતીય પરંપરાને અનુસરીને 14 વર્ષની ઉંમરે મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી સાથે લગ્ન કર્યા હતા.  તેમના પતિ, જે પાછળથી મહાત્મા ગાંધી તરીકે જાણીતા હતા, તે સમયે એક ઉભરતા રાજકીય કાર્યકર હતા, અને તેમના લગ્નની તેમના જીવન અને ભારતીય ઇતિહાસ બંને પર ઊંડી અસર પડશે.

 આ દંપતિને ચાર પુત્રો હતા, પરંતુ કસ્તુરબાએ તેમનો મોટાભાગનો સમય ઘરની ફરજો અને તેમના પરિવારની સંભાળ રાખવામાં વિતાવ્યો હતો.  તેણીના મર્યાદિત શિક્ષણ અને સામાજિક અપેક્ષાઓ હોવા છતાં, કસ્તુરબા ગાંધીના મૂલ્યવાન ભાગીદાર અને સલાહકાર સાબિત થયા, તેમને અવિચળ સમર્થન અને નૈતિક માર્ગદર્શન પૂરું પાડ્યું.

 ભારતીય રાજકારણમાં કસ્તુરબાની સંડોવણી

 ગાંધીજીની સક્રિયતા તેમને સમગ્ર ભારતમાં લઈ ગઈ, અને કસ્તુરબા તેમની ઘણી યાત્રાઓમાં તેમની સાથે રહ્યા.  આ પ્રવાસો દરમિયાન, તેણીએ ભારતીય સમાજમાં, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓ અને નીચલી જાતિઓ માટે અસ્તિત્વમાં રહેલા અન્યાય અને અસમાનતાને જાતે જોયા.

 કસ્તુરબાના અનુભવો તેમના રાજકીય વિચારોને આકાર આપશે અને તેમને સામાજિક અને રાજકીય સુધારા માટે અવાજ ઉઠાવવા માટે પ્રેરિત કરશે.  1917માં, તે બ્રિટિશ સરકારના મીઠા પરના ઊંચા કર સામે સામૂહિક વિરોધમાં તેના પતિ અને અન્ય હજારો ભારતીયો સાથે જોડાઈ.  મીઠાના સત્યાગ્રહ તરીકે ઓળખાતો વિરોધ, ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળનો એક વળાંક હતો અને તેની સફળતામાં કસ્તુરબાએ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.

 તેણીએ અસહકાર ચળવળમાં પણ સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો, જેનો ઉદ્દેશ્ય બ્રિટિશ માલસામાન અને સંસ્થાઓનો બહિષ્કાર કરવાનો હતો, અને સવિનય અસહકારમાં તેની સંડોવણી બદલ અનેક પ્રસંગોએ તેને જેલવાસ કરવામાં આવ્યો હતો.

 1930 માં, કસ્તુરબાને દેશના સૌથી મોટા રાજકીય પક્ષ, ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના મહિલા વિભાગના વડા તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.  તેણીએ મહિલાઓના અધિકારોની હિમાયત કરવા અને મહિલાઓ અને નીચલી જાતિઓને નિશાન બનાવતા ભેદભાવપૂર્ણ કાયદાઓ સામે લડવા માટે તેણીની સ્થિતિનો ઉપયોગ કર્યો.

 ભારતીય સ્વતંત્રતાના હેતુ માટેના તેમના અથાક કાર્ય અને સમર્પણને કારણે તેમને "કસ્તુરબા" અથવા "નાના ગાંધી" નું બિરુદ મળ્યું અને તે ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળમાં આદરણીય વ્યક્તિ બની.

 કસ્તુરબાના સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ અને મૃત્યુ

 કસ્તુરબા જીવનભર વિવિધ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી પીડાતા હતા, જેમાં ક્રોનિક બ્રોન્કાઇટિસ અને હૃદય રોગનો સમાવેશ થાય છે.  જેલમાં તેણીની તબિયત વધુ બગડી હતી, જ્યાં તેણીને જીવનની નબળી સ્થિતિ અને અપૂરતી તબીબી સંભાળને આધિન કરવામાં આવી હતી.

 1942 માં, કસ્તુરબાને તેમના પતિ અને અન્ય રાજકીય નેતાઓ સાથે ભારત છોડો ચળવળમાં સામેલ થવા બદલ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી, જેણે બ્રિટિશ સરકારને તાત્કાલિક ભારત છોડવાની હાકલ કરી હતી.  જેલમાં હતા ત્યારે, તેણીને ન્યુમોનિયા થયો હતો અને બ્રિટિશ અધિકારીઓ દ્વારા યોગ્ય તબીબી સંભાળનો ઇનકાર કરવામાં આવ્યો હતો.  તેણીની તબિયત ઝડપથી બગડતી ગઈ અને 22 ફેબ્રુઆરી, 1944ના રોજ 74 વર્ષની વયે તેણીનું અવસાન થયું.

 કસ્તુરબાનો વારસો

કસ્તુરબા ગાંધી

 કસ્તુરબા ગાંધીનો વારસો ભારતીયો અને વિશ્વભરના લોકોને પેઢીઓને પ્રેરણા આપતો રહે છે.  તે મહિલાઓ માટે પુરોગામી હતા.