કિશોરલાલ મશરૂવાળાનું પત્રકારત્વ

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, અમદાવાદ

પત્રકારત્વ અને સમૂહ પ્રત્યાયન વિભાગ

સ્વાધ્યાય - 
વિષય - કિશોરલાલ મશરૂવાળાનું પત્રકારત્વ

પ્રસ્તુતકર્તા  -  ભાર્ગવ શામજીભાઈ મકવાણા

( એમ.એ. પત્રકારત્વ (વર્ષ - 1, સત્ર - 2) )

માર્ગદર્શક - ડો. અશ્વિન ચૌહાણ

વર્ષ - 2022 - 23

પ્રસ્તાવના

કિશોરલાલ મશરૂવાળા 

છબી - ગુજરાતી વિશ્વકોષ

કિશોરલાલ મશરૂવાલા એક ભારતીય પત્રકાર અને રાજકીય કાર્યકર હતા. જેમણે ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળ અને ભારતીય પત્રકારત્વના વિકાસમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમનો જન્મ 1887માં મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં થયો હતો અને તેઓ નાની ઉંમરે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં સામેલ થઈ ગયા હતા.

મશરૂવાલાની રાજકીય સક્રિયતા અને પત્રકારત્વ એકબીજા સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલા હતા, અને તેમણે સ્વતંત્રતા ચળવળની જાગૃતિ ફેલાવવા અને હેતુ માટે સમર્થન એકત્ર કરવા માટે તેમના અખબાર, જ્ઞાન પ્રકાશનો ઉપયોગ કર્યો. તેઓ મહાત્મા ગાંધી દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલ અસહકાર ચળવળના મજબૂત હિમાયતી હતા અને બ્રિટિશ શાસન સામે અહિંસક પ્રતિકારના વિચારને પ્રોત્સાહન આપવા માટે તેમના અખબારનો ઉપયોગ કર્યો હતો.

મશરૂવાલા ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના અગ્રણી સભ્ય પણ હતા અને સ્વતંત્રતા ચળવળમાં ગાંધી અને અન્ય અગ્રણી વ્યક્તિઓ સાથે નજીકથી સંકળાયેલા હતા. તેમણે બિનસાંપ્રદાયિક અને લોકશાહી ભારતના વિચારને પ્રોત્સાહન આપવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી, અને તેઓ મહિલાઓ અને દલિત વર્ગોના અધિકારો માટે મજબૂત હિમાયતી હતા.

બ્રિટિશ સત્તાવાળાઓ દ્વારા લાદવામાં આવેલા સેન્સરશીપ અને પ્રતિબંધોનો સામનો કરવા છતાં, મશરૂવાલાએ તેમના અખબારનો ઉપયોગ રાજકીય અને સામાજિક મુદ્દાઓ પર અહેવાલ આપવા અને ભારતની સ્વતંત્રતા માટેની લડત અંગે જાગૃતિ લાવવા માટે ચાલુ રાખ્યું. તેઓ એક પ્રસિદ્ધ લેખક પણ હતા અને તેમણે ભારતીય રાજકારણ અને સંસ્કૃતિ પર અસંખ્ય લેખો અને નિબંધો પ્રકાશિત કર્યા હતા, જેણે જાહેર અભિપ્રાય અને ભારતીય પત્રકારત્વના વિકાસ પર નોંધપાત્ર અસર કરી હતી.

ગાંધીજી પોતાના વિચારોના પ્રસાર માટે દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઇન્ડિયન ઓપિનિયન નામે એક પત્ર ચલાવતા હતા અને હિંદમાં આવીને એમણે નવજીવન યંગ ઇન્ડિયા તથા હરીજનપત્ર દ્વારા પોતાના વિચારોને વ્યક્ત કરવાનું કાર્ય સારી રાખીએ એટલું જ નહીં પરંતુ હિંદને પત્રકારત્વનો એક નવો આદર્શ પૂરો પાડ્યો ગાંધીજીએ પત્ર વર્તમાન પત્ર નહીં પરંતુ જેને મૃત વિવેચન કહી શકાય એ પ્રકારના અને સમાચારપત્રો નહીં પરંતુ સમાચારની ઉપર વિચાર વ્યક્ત કરનારા પત્ર હતા. ગાંધીજી એ એમની સત્યાગ્રહની લડતોનું તથા સત્ય અહિંસા વગેરે સિદ્ધાંતો તથા આવનારોનો પ્રચાર એમના પત્રો દ્વારા કરેલો. માત્ર ગુજરાતના જ નહીં પરંતુ ભારતનાઅને વિશ્વના વૃત વિવેચન પત્રો તરીકે એ પત્રોએ આદરણીય સ્થાન મેળવ્યું હતું. ગાંધીજીના એ વિચારપત્રોમાં શ્રી કાકા સાહેબ કાલેલકર શ્રી કિશોર લાલ મશરૂવાળા શ્રી મહાદેવ દેસાઈ પ્યારે લાલ સ્વામી આનંદ વગેરે અવારનવાર લખતા અને ગાંધીજીના પત્રકારત્વનો આદર્શ તેઓએ બરાબર પચાવ્યો હતો એમ કહી શકાય.

   જીવન અને કેળવણીના સમર્થ ચિંતક, પત્રકાર, હરીજન બંધુ ના તંત્રી, ચરિત્રકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક. મૂળ વતન સૂરત. પિતાનું નામ ઇચ્છારામ. નાનપણમાં આકસ્મિક રીતે કિશોરલાલ મરતાં મરતાં બચી ગયેલા. એ બાબતને ઠાકોરજીની કૃપા માનીને સ્વામિનારાયણી પિતાએ પોતાની જગાએ પિતા તરીકે સહજાનંદનું ‘ઘનશ્યામ’ નામ લખવાનું નક્કી કર્યું. એમનો મશરૂનો વ્યવસાય હોવાથી મશરૂવાળા અટક હતી.

કિશોરલાલ ભાઈની પત્રકારત્વ ની સફર આમ જોતા જ્યારે તેઓ હરિજન પત્રોના તંત્રીપદ આવ્યા ત્યારથી શરૂ થાય છે. ગાંધીજીએ જાહેર થઈ નવજીવન પત્ર કાઢ્યું ત્યારથી અવારનવાર કિશોરભાઈ તેમાં લખતા 32 ની આખરમાં તેમણે હરીજન અને પાછળથી હરીજન બંધુ શરૂ કર્યા તે વખતે તેઓ જેલમાં હતા પરંતુ જેલમાંથી છૂટ્યા પછી અસ્પૃશ્યતા નિવારણ વિશે તેમજ ગ્રામ ઉદ્યોગ વિશે તેમણે લખવા માંડ્યું. બાપુજીએ વર્ધા શિક્ષણ યોજના પ્રજા અને સરકાર આગળ મૂકી ત્યારે તે વિષય પણ તેમણે મહત્વના લેખો લખ્યા. કોઈપણ વિષયનું ઝીણવટથી પૃથક્કરણ કરવામાં અને તેના હાર્દને પકડવામાં કિશોર લાલભાઈનું મગજ બહુ સારું ચાલતું. એટલે બાપુજીની વાતો લોકો આગળ વધારા સ્પષ્ટ કરવામાં કિશોર લાલભાઈનું વિવરણ ઘણીવાર મદદરૂપ થતું ગાંધી વિચાર દોહન વિશે ગાંધીએ લખેલું કે " મારા વિચારોનો ભાઈ કિશોર લાલ નો પરિચય અસાધારણ છે. " કેટલીક બાબતમાં કિશોરભાઈ ના વિચારોને માન્યતાઓ ગાંધીથી જુદી પાડતી હરી પણ એકંદરે જોતા એમ કહી શકાય કે ઘણા વિષયોમાં એમનું ગાંધીના વિચારો સાથે ઐકય હતું.1942માં 9મી ઓગસ્ટ પછી બે અઠવાડિયા બહુ કટોકટીનાં અને ચિત્ત ક્ષુબ્ધ થઈ જાય એવા વખતમાં હરીજનપત્ર નું સંપાદન કરવાનું તેમને માથે આવ્યું હતું.

જ્યારે કિશોર લાલ ભાઈએ હરીજનપત્રોનું તંત્ર સ્વીકાર્યું એ વિશે વલ્લભાઈ લખે છે કે,

"શ્રી કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ પોતાની તબિયતની મોટી મર્યાદા ને ન ગણકારતા હરીજન ના કાર્યમાં ઝંપલાવવાનો હિંમત ભર્યો નિર્ણય કર્યો તેથી જ હરિજનપત્રોનું ફરીથી પ્રકાશન શરૂ કરવાનું બની શકાય છે જીવનભર ગાંધીજીના આદર્શોનો અભ્યાસ કરનારા એટલું જ નહીં પોતાના જીવનમાં એ આદર્શોને ઉતારવાની એકધારી કોશિશ કરનારા શ્રી વિનોબા ભાવે જેવા તેઓ આપણી પાસે એક નિષ્ઠાવાન સત્ય શોધક છે પોતાની મર્યાદાઓને તેઓ પૂરેપૂરી ઓળખાવવાવાળા છે "

 હરીજન પત્રોના સંપાદનનો ભાર માથી લેતા શ્રી કિશોર લાલભાઈએ ભગવાન ભરોસે એ નામના લેખમાં જણાવ્યું

"હરીજનપત્રોના તંત્રીપણાનો ભાર હું ભગવાન ભરોસે ઉઠાઉં છું આમ કહેવામાં હું માત્ર નમ્રતાનો શિષ્ટાચાર કરતો નથી વ્યવહાર બુદ્ધિથી જોતા આ એક સાહસ હું આજે કરી રહ્યો છું મારી શક્તિ અનુસાર લેખો લખવા અને તંત્રીપણાની જવાબદારી ઉઠાવવી એ બે વચ્ચે બહુ મોટો ફરક છે.... એક વાતની પહેલેથી ચોખવટ કરી લેવી ઘટે કે થોડા દિવસ પર શ્રી વિનોબાઈ પોતાને વિશે કહ્યું હતું તે હું મને પણ લાગુ પાડું છું ઘણી વાતો મેં ગાંધીજી પાસેથી લીધી છે ઘણીવાર તો બીજાઓ પાસેથી પણ લીધી છે અંતઃકરણમાં એ બધી સેડ ભેળ થઈ ગઈ છે અને મારા પોતાના માનસમાં ફેરવાઈ ગઈ છે આથી જે વિચારો હું રજૂ કરું તે હંમેશા ગાંધીનગર ન હોઈ શકે તે મારા પોતાના જ વિચારો છે એમ સમજવું હું કદાચ એમ પણ લખું કે ગાંધીજીનો આવો મત હતો તો ગાંધીજીના જ લખાવવાનો એ ભાગ ન હોય તો એમ માનવું કે મારી માન્યતા પ્રમાણે એવો ગાંધીનો મત હતો એટલું જ. જે મારે વિશે બીજા લેખકો વિશે પણ સમજવું. " 

11-4-1948 ના એટલે પોતાના તંત્રીપણા નીચેના બીજા જ અંકમાં તેમને લખ્યું

"મને પોતાને કોઈ પણ પત્રના તંત્રી થઈને તે ચલાવવાની હોશ નથી... પણ ગાંધીજીએ મારા પર જે વિશ્વાસ મૂકેલો જે પ્રેમ મારા પર વરસાવેલો તેનું મારી સેવાથી તેમના છતાં હું પૂરેપૂરું અદા કરી શકયો નહીં એ મારું દુર્ભાગ્ય મને દુખે છે અને તેણે મને આભાર ઉઠાવવાનો ઇનકાર કરતા અટકાવ્યો છે હું ના પાડું અને નવજીવન કાર્યાલય ને પત્રોના તંત્રી માટે બીજી કોઈ સંતોષકારક વ્યવસ્થા તેઓ કરી શકે નહીં માટે જ ગાંધીનો પત્ર બંધ કરવાનો નિર્ણય લેવો પડે તો એ મને શરમાવનારું લાગે."

જ્યારે પત્ર બંધ કરવાની વાત ચાલતી હતી ત્યારે કિશોર લાલભાઈ મુંબઈ હતા. ત્યાંથી વર્ધા ગયા પછી તેમની તબિયત ધીમે ધીમે બગડતી જ ચાલી. અવસાનની અગાઉ દોઢેક મહિના ઉપર નરહરી ભાઈ ને કાગળ લખેલો કે હવે બહુ વખત કામ કરવાનું રહ્યું હોય એમ લાગતું નથી પછી તો એમની માનવી અને ત્રાસ જોઈ નવજીવન ટ્રસ્ટ જ તેમને આ જવાબદારીમાંથી મુક્ત કરવાની વિચાર કર્યો એટલે 06-09-1952 ના રોજ તેમણે પત્ર લેખકો લેખકો તેમજ બીજાઓને કાવ્ય લખીને જણાવ્યું કે

"વર્ધા નું હરીજન કાર્યાલય ચાલુ મહિનાના અંતથી બંધ થશે એટલે બધા પત્ર લેખકો તથા પ્રજાકીય પ્રશ્નોના સંબંધમાં લેખો કરનારાઓને હવે પછી તે પોતાનો પત્ર વ્યવહાર નવજીવન કાર્યાલય અમદાવાદ કરવા અને પોતાના લખાણો પણ ત્યાં જ મોકલવા વિનંતી છે આ ઉપરાંત તંત્રી તરીકે તથા હરીજનપત્રોના વિનિમય તરીકે મારા પર મોકલવામાં આવતા છાપાઓ સામયિકો ચોપાનીયાઓ, હેવાલો વગેરે પણ ત્યાં જ મોકલવા કૃપા કરવી " 

આમ જોતા ગાંધીના વિચારોને સમજી અને લોકો સુધી પહોંચાડવાની એક અનેરી કળા એ કિશોરલાલ મશરૂ વાળાને પત્રકારત્વ જગતમાં ધકેલીયા કહેવાય કેમકે પહેલા માત્ર નવજીવનમાં એક લેખક તરીકે લખતા થી બંધ પડેલું હારીજન પત્રો શરૂ કરી તેના તંત્રી પદ સંભાળવું અને તંત્રી પણ છોડતા ની સાથે હરીજન પત્રો નું ફરીથી બંધ થવું યે કિશોરલાલ મશરૂવાળા ની અગત્યતા દર્શાવે છે જ્યારે આજના સમયે કોઈ વગર કોઈ અટકતું નથી ત્યારે આ એક વ્યક્તિ ના હટવાથી સમાચાર પત્રનું પ્રકાશન બંધ પડ્યું હતું.

એમની લેખનપ્રવૃત્તિનો ગંભીરતાપૂર્વકનો પ્રારંભ, પોતાના મંથનકાળમાંથી બહાર આવ્યા ત્યારપછી એટલે કે ૧૯૨૨ પછીથી થયો છે. કેળવણીવિષયક ચિંતન, ગાંધીજીના વિચારોની સમજૂતી, વૈયક્તિક અને સામાજિક અભ્યુદય માટેનું દિશાસૂચન તથા યોગ, સાધના, અવતાર, ઈશ્વર વગેરે અંગે વિવેકપૂત, તર્કશુદ્ધ, વિશદ અને નિખાલસ રજૂઆત- આ બાબતોનો એમના લેખનમાં વધુ ઝોક રહ્યો છે.

તેઓ સત્ય અને અસત્યની, શ્રેયસ્ અને અશ્રેયસ્ ની સૂક્ષ્મ વિવેકદ્રષ્ટિએ જીવનને અવલોકતા રહ્યા છે. તેને નિબંધરૂપે પ્રગટ કરતા રહ્યા છે; પરિણામે એક શાંત, સ્વચ્છ, નિર્દંભ, લોકહિતૈષી નિબંધકાર તરીકે બહાર આવ્યા છે. એમની ગદ્યશૈલી શીલસમૃદ્ધ છતાં સરલ, પારદર્શક અને જોમવતી છે. ‘રામ અને કૃષ્ણ’ (૧૯૨૩), ‘ઈશુ ખ્રિસ્ત’ (૧૯૨૫), ‘બુદ્ધ અને મહાવીર’ (૧૯૨૬), ‘સહજાનંદ સ્વામી’ (૧૯૨૬) વગેરે ચરિત્રાત્મક નિબંધોમાં એમણે અવતાર લેખાતા જે તે મહાપુરુષના માનવીય ગુણોનું પ્રતીતિકર આલેખન કર્યું છે. સાધક ને ચિંતક તરીકેની એમની સીમાસ્થંભરૂપ, યાદગાર અભિવ્યક્તિ ‘જીવનશોધન’ (૧૯૨૯) તથા ‘સમૂળીક્રાંતિ’ (૧૯૪૮)માં જોવા મળે છે. ‘ગાધીવિચારદોહન’ (૧૯૩૨), ‘અહિંસાવિવેચન’ (૧૯૪૨), ‘ગાંધીજી અને સામ્યવાદ’ (૧૯૫૧) વગેરેમાં ગાંધીવિચારના ભાષ્યકાર તરીકેના એમના સામર્થ્યનાં દર્શન થાય છે. કેળવણીકાર તરીકેની એમની સૂક્ષ્મ તેમ જ મૌલિક દ્રષ્ટિનો પરિચય ‘કેળવણીના પાયા’ (૧૯૨૫), ‘કેળવણીવિવેક’ (૧૯૪૯) અને ‘કેળવણીવિકાસ’ (૧૯૫૦) એ ગ્રંથત્રિપુટીમાં થાય છે.

ઔદ્યોગિક સમાજમાં વિસંવાદી લાગે તેવા વિચારો દર્શાવતું ‘સ્ત્રીપુરુષમર્યાદા’ (૧૯૩૭) ઉપરાંત ગાંધીવાદીઓ પરના કટાક્ષલેખોને સંઘરતું ‘કાગડાની આંખે’ (૧૯૪૭), ક્રાંતિકારી વિચારણા પ્રગટ કરતું અને પ્રચલિત વિચારોમાં રહેલા દોષોને ખુલ્લા પાડતું ‘સંસાર અને ધર્મ’ (૧૯૪૮) એમના પ્રકીર્ણ પુસ્તકો છે.
ખલિલ જિબ્રાનકૃત ‘ધ પ્રોફેટ’, તોલ્સ્તોયકૃત ‘ધ લાઇટ શાઇન્સ ઇન ડાર્કનેસ’, મેરિસ મેટરલિંકકૃત ‘ધ લાઈફ ઑવ ધ વ્હાઇટ ઍન્ટ્સ’ અને પેરી બર્જેસકૃત ‘હૂ વૉક ઍલોન’ ગ્રંથોનાં અનુક્રમે ‘વિદાયવેળાએ’ (૧૯૩૫), ‘તિમિરમાં પ્રભા’ (૧૯૩૬), ‘ઊધઈનું જીવન’ (૧૯૪૦) અને ‘માનવી ખંડિયેરો’ (૧૯૪૬) નામે એમણે ભાષાંતરો આપ્યાં છે. ભાષાંતરો માટે એમણે પસંદ કરેલી સામગ્રીમાં પણ જીવનલક્ષી દ્રષ્ટિનો પરિચય થાય છે. ‘શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા’ નો એમણે આપેલો સમશ્લોકી અનુવાદ ‘ગીતાધ્વનિ’ (૧૯૨૩) મૂળને વફાદાર અને સરળ તથા લોકભોગ્ય છે. - કાંતિલાલ આચાર્ય

જીવનશોધન- ભા. ૧,૨ (૧૯૨૯, ૧૯૩૦) : કિશોરલાલ ઘનશ્યામલાલ મશરૂવાલાનો તત્ત્વવિચાર અંગેનો પ્રમાણભૂત ગ્રંથ. આ ગ્રંથમાં દાર્શનિક સિદ્ધાંતોની મીમાંસા છે. વિવિધ દર્શનોની સ્પષ્ટ અને સૂક્ષ્મ સમીક્ષા છે. મુખ્યત્વે લેખકની જીવનને કેન્દ્રમાં રાખીને ચાલનારા ચિંતક તરીકેની છાપ અહીં ઊભી થાય છે. ગંભીર તત્ત્વવિચારને પ્રયોજતી શૈલી વિશદ અને ગૌરવાન્વિત છે. - ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા

સમૂળી ક્રાંતિ (૧૯૪૮) : કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળાનું, સમાજના આમૂલ પરિવર્તનની વિચારણા આપતું પુસ્તક. ગાંધીવિચાર એનો પાયો બન્યો છે; પણ ઘણીવાર તેને લેખક અતિક્રમી ગયા છે. એનો બીજો પાયો છે ભારતીય સનાતની હિન્દુ સમાજ; પણ છેવટે એમની વિચારણા જાગતિક કક્ષાની બની ગઈ છે. એમની વિચારણા સામ્યવાદના જેવી નિરીશ્વરવાદી નથી, તો તે ગૂઢવાદીઓના જેવી સેશ્વરવાદી પણ નથી. આ વિચારણા એમણે ધર્મ, સમાજ, કેળવણી વગેરે ચાર વિભાગોમાં વહેંચી નાખી છે. તેનો સારાંશ છે : ઈશ્વર એક જ છે; ગમે તેવો મોટો માણસ-અવતાર કે પેગંબર-ઈશ્વર નથી જ; સમાજનો પાયો વ્યવહારશુદ્ધિ અને નીતિ છે, તેનો કોઈ પેગંબર કે અવતાર ભંગ ન કરી શકે; કેળવણી ચારિત્ર્યમૂલક હોય અને તે સમાજના યોગક્ષેમના વિકાસ માટે જ હોય- બધું જ વિવેકપૂર્ણ રીતે જ સ્વીકારવનું અથવા અસ્વીકારવું જોઈએ.

કર્તાની વિચારણા મૂળભૂત અને મૌલિક હોવાથી તથા એનું નિરૂપણ સઘન, ગહન ને વિશદ હોવાથી આ પુસ્તક વિચારપ્રેરક ને ઉત્તેજક છે. અતિસામાજિકતા એ આ પુસ્તકની વિચારણાની મર્યાદા પણ ગણાય; અને એ રીતે તે ગૂઢવાદીઓ-રહસ્યવાદીઓની ટીકાનું પાત્ર પણ બન્યું છે. - નરોત્તમ પલાણ

ગાંધીજી અને સામ્યવાદ (૧૯૫૧) : કિશોરલાલ મશરૂવાળાએ કાર્લ માર્કસ અને મહાત્મા ગાંધીજી એ બે મહાપુરુષોની અને તેમના અનુયાયીઓની પાયાની દ્રષ્ટિ શી છે તેનો પ્રાથમિક ખ્યાલ આપવાના ઉદ્દેશથી તૈયાર કરેલી પુસ્તિકા. લેખકે વિનમ્રતાપૂર્વક સ્વીકાર્યું છે તેમ અહીં નથી સામ્યવાદનું વિદ્વત્તાપૂર્ણ નિરૂપણ કે નથી ગાંધીવિચારની અધિકૃત મીમાંસા. ગાંધીજીમાં અને સામ્યવાદમાં સાધ્યની એકતા છે, ફક્ત સાધનોમાં જ તફાવત છે; આથી સામ્યવાદમાંથી હિંસાની બાદબાકી એટલે ગાંધીજીવનદ્રષ્ટિ, એવી વિચારણામાં રહેલી અધુરપ પર અહીં ખાસ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. લેખકે વિચારનિષ્કર્ષ આત્મપ્રતીતિપૂર્વક ઓજસ્વી ગદ્યમાં રજૂ કર્યો છે. - કાંતિલાલ આચાર્ય

 કિશોરલાલ મશરૂવાલા ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળ અને ભારતીય પત્રકારત્વના વિકાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ વ્યક્તિ હતા. તેમણે તેમના અખબાર, જ્ઞાન પ્રકાશનો ઉપયોગ સ્વતંત્રતા ચળવળની જાગૃતિ ફેલાવવા અને હેતુ માટે સમર્થન એકત્ર કરવા માટે કર્યો હતો, અને બ્રિટિશ શાસન સામે અહિંસક પ્રતિકારના વિચારના મજબૂત હિમાયતી હતા.

સંદર્ભ સૂચી - 

 
1. "કિશોરલાલ મશરૂવાલાની રાજકીય સક્રિયતા" પી.એન. ચોપરા.
2. "કિશોરલાલ મશરૂવાળા : એક અધ્યયન" (પુસ્તક)
3. "હરીજન બંધુ" (સમાચાર પત્ર)
4. "હરીજન પત્રો"
5.ગાંધી વિચારના ભાષ્યકાર : કિશોરલાલ મશરૂવાળા // આલેખ : અશ્વિનકુમાર (સ્મૃતિતર્પણ : ગાંધી-સરદારના લાડકવાયા // 'દિવ્ય ભાસ્કર વિશેષ') 'દિવ્ય ભાસ્કર', ૧૪-૦૮-૨૦૧૫, શુક્રવાર, પૃષ્ઠ : ૧૨
6. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
7. "સ્વતંત્રતા ચળવળમાં કિશોરલાલ મશરૂવાલાની ભૂમિકા" વી.એન. દત્ત.
8. "ધ જ્ઞાન પ્રકાશ અખબાર અને ભારતીય રાજકારણ પર તેની અસર" એસ.એન. મુખર્જી.
9.  "કિશોરલાલ મશરૂવાલાના પત્રકારત્વના લેખન" પી.એલ. દેશપાંડે.
10. એસ.એ. પરાંજપે દ્વારા "ભારતીય પત્રકારત્વ પર કિશોરલાલ મશરૂવાલાની અસર".
11. "કિશોરલાલ મશરૂવાલા અને ધર્મનિરપેક્ષ ભારતનો વિચાર" એમ.એન. શ્રીનિવાસન.
12. "ભારતીય સંસ્કૃતિમાં કિશોરલાલ મશરૂવાલાનું યોગદાન" એન.કે. દાસ.
13. અમલેન્દુ દે દ્વારા "ભારતમાં પ્રેસની સ્વતંત્રતા માટેનો સંઘર્ષ: કિશોરલાલ મશરૂવાલાનો કેસ"
14. શંકર ઘોષ દ્વારા "અસહકાર ચળવળ અને કિશોરલાલ મશરૂવાલા"
15."કિશોરલાલ મશરૂવાલા: એક પ્રોફાઇલ" એસ.એન. સેન.

© Bhargav Makwana

-------------------------------------------------------------------

ભાર્ગવ મકવાણા

વિદ્યાર્થી (એમ. એ. પત્રકારત્વ, પ્રથમ વર્ષ)

(પત્રકારત્વ અને સમૂહ પ્રત્યાયન વિભાગ, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, અમદાવાદ)

મોબાઈલ / વોટસએપ નં: 9328044822

ઈ મેઈલ: makwanabhargav221@gmail.com

કોપીરાઇટેડ મટીરીઅલ. લેખકની પરવાનગી વિના લખાણનો કે તેના ભાગનો ઉપયોગ કરવો નહિ.