ડૉ. એન. બી. પટેલ

ડૉ. એન. બી. પટેલ (જનરલ મેનજર, સરદાર પટેલ સ્મારક, અમદાવાદ)

છબી- ભાર્ગવ મકવાણા

હિંદમાં કાંતણ

સદભાવના દિવસ- Sadbhavna Diwas

સદભાવના દિવસ: રાષ્ટ્રીય સંવાદિતા અને એકતાને પ્રોત્સાહન આપવો

ભારત, વિવિધ સંસ્કૃતિઓ, ભાષાઓ અને પરંપરાઓનો દેશ, અસંખ્ય સમુદાયોના સુમેળભર્યા સહઅસ્તિત્વનો પુરાવો છે. વિવિધતાના આ વિશાળ દેશમાં, સદભાવના દિવસ સદ્ભાવના, એકતા અને રાષ્ટ્રીય સંવાદિતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સમર્પિત દિવસ તરીકે વિશેષ મહત્વ ધરાવે છે. દર વર્ષે 20મી ઑગસ્ટના રોજ મનાવવામાં આવે છે, સદભાવના દિવસ અથવા હાર્મની ડે, રાષ્ટ્રને એકસાથે બાંધતા મૂલ્યોની યાદ અપાવે છે.

રાજીવ ગાંધી

મૂળ અને મહત્વ:

સદભાવના દિવસ ભારતના સૌથી પ્રતિષ્ઠિત નેતાઓમાંના એક, રાજીવ ગાંધીના વારસામાં તેના મૂળ શોધે છે. 20 ઓગસ્ટ, 1944ના રોજ જન્મેલા રાજીવ ગાંધી ભારતના છઠ્ઠા વડા પ્રધાન જ નહીં પરંતુ બિનસાંપ્રદાયિકતા, સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દ અને રાષ્ટ્રીય એકતાના મશાલ વાહક પણ હતા. તેઓ માનતા હતા કે રાષ્ટ્રની સાચી તાકાત તેની એકતામાં રહેલી છે અને આ એકતાને જાળવવામાં તેમના યોગદાનને સદભાવના દિવસ પર યાદ કરવામાં આવે છે.

"સદભાવના" શબ્દ પોતે જ એક ગહન સંદેશને સમાવે છે - તે અંગ્રેજીમાં "સદ્ભાવના" અથવા "સંવાદિતા" તરીકે અનુવાદિત થાય છે. આ દિવસ એક ગૌરવપૂર્ણ યાદ આપે છે કે, સમાજના વિવિધ વર્ગો વચ્ચે અસ્તિત્વમાં હોઈ શકે તેવા તફાવતોને ધ્યાનમાં લીધા વિના, ભાઈચારો અને પરસ્પર આદરની ભાવનાને પોષવા માટે તે મહત્વપૂર્ણ છે.

રાજીવ ગાંધી પરિવાર સાથે

સદભાવના દિવસના ઉદ્દેશ્યો:

સદભાવના દિવસ એ માત્ર કેલેન્ડર પરની તારીખ નથી; તે ઊંડા મૂળ ધરાવતા ઉદ્દેશો ધરાવે છે જે રાષ્ટ્રની પ્રગતિ અને સ્થિરતા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

1. રાષ્ટ્રીય એકતાનો પ્રચાર: ભારત જેવા વૈવિધ્યસભર દેશમાં એકતાનું સર્વોચ્ચ મહત્વ છે. સદભાવના દિવસ લોકોને ધર્મ, ભાષા, જાતિ અને સંપ્રદાયના ભેદભાવથી ઉપર ઊઠીને એક સામાન્ય ધ્યેય – રાષ્ટ્રની પ્રગતિ તરફ કામ કરવા પ્રોત્સાહિત કરે છે.

2. રાજીવ ગાંધીના વારસાનું સ્મરણ: સદભાવના દિવસ એ દેશના સામાજિક માળખાના પાયાને મજબૂત કરવા માટે રાજીવ ગાંધીના યોગદાનને યાદ કરવાનો અને તેના પર ચિંતન કરવાનો પ્રસંગ છે. ટેકનોલોજી, શિક્ષણ અને સામાજિક કલ્યાણને પ્રોત્સાહન આપવાના તેમના પ્રયાસો પેઢીઓને પ્રેરણા આપતા રહે છે.

3. સામાજિક એકીકરણ: આ દિવસ સામાજિક એકીકરણ અને સંવાદિતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઉત્પ્રેરક તરીકે કામ કરે છે. તે લોકોને યાદ અપાવે છે કે એક રાષ્ટ્રની તાકાત તેની વિવિધતાની ઉજવણી કરવાની તેની ક્ષમતામાં રહેલી છે જ્યારે એક થઈને ઊભા રહીને.

4. શિક્ષણ અને જાગૃતિ: સદભાવના દિવસ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ માટે વિદ્યાર્થીઓને સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દ, સહિષ્ણુતા અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વના મહત્વ વિશે શિક્ષિત કરવાની તક પૂરી પાડે છે.

પ્રવૃત્તિઓ અને અવલોકનો:

સદભાવના દિવસ એકતા અને સદ્ભાવનાને પ્રોત્સાહન આપવાના હેતુથી શ્રેણીબદ્ધ કાર્યક્રમો અને પહેલો દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ છે. શાળાઓ, કોલેજો, સરકારી કચેરીઓ અને વિવિધ સંસ્થાઓ આ દિવસની ઉજવણી માટે વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરે છે.

1. એકતા માટે પ્રતિજ્ઞા: ઘણી સંસ્થાઓ દિવસની શરૂઆત એકતા માટેની પ્રતિજ્ઞા સાથે કરે છે, જ્યાં વ્યક્તિઓ સંવાદિતાને પ્રોત્સાહન આપવા અને પૂર્વગ્રહોને દૂર કરવા માટે કામ કરવાનું વચન આપે છે.

2. સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો: સંગીત, નૃત્ય અને નાટક સહિતના સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોનું આયોજન રાષ્ટ્રની વિવિધતાને પ્રદર્શિત કરવા અને તેની એકતાની ઉજવણી કરવા માટે કરવામાં આવે છે.

3. ભાષણો અને પરિસંવાદો: શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ વારંવાર સેમિનાર, વર્કશોપ અને સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દના મહત્વ અને તે કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય તેના પર ચર્ચાઓનું આયોજન કરે છે.

4. સખાવતી પહેલ: ઘણી સંસ્થાઓ સદભાવના દિવસનો ઉપયોગ પરોપકારી પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ થવાની તક તરીકે કરે છે, જેમ કે વંચિત સમુદાયોને ખોરાક, કપડાં અને અન્ય આવશ્યક વસ્તુઓનું વિતરણ.

5. નિબંધ અને કલા સ્પર્ધાઓ: શાળાઓ અને કોલેજો એવી સ્પર્ધાઓ યોજે છે જે વિદ્યાર્થીઓને એકતા, વિવિધતા અને સુમેળભર્યા જીવન જીવવાના મહત્વ વિશે તેમના વિચારો વ્યક્ત કરવા પ્રોત્સાહિત કરે છે.

પડકારો અને આગળનો માર્ગ:

જ્યારે સદભાવના દિવસની વિભાવના ઉમદા અને આવશ્યક છે, ત્યારે ભારત, કોઈપણ વૈવિધ્યસભર રાષ્ટ્રની જેમ, સંપૂર્ણ સંવાદિતા હાંસલ કરવામાં પડકારોનો સામનો કરે છે.

1. સાંસ્કૃતિક તફાવતો: દેશની સાંસ્કૃતિક વિવિધતા ક્યારેક ગેરસમજ અને સંઘર્ષો તરફ દોરી જાય છે. આને દૂર કરવા માટે ખુલ્લા મન, સહાનુભૂતિ અને સંવાદની જરૂર છે.

2. રાજકીય વિભાગો: રાજકીય ધ્રુવીકરણ રાષ્ટ્રની એકતાને જોખમમાં મૂકી શકે છે. રાજકીય નેતાઓ માટે વિભાજનને બદલે સર્વસમાવેશકતાને પ્રોત્સાહન આપતી નીતિઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું મહત્વપૂર્ણ છે.

3. આર્થિક અસમાનતાઓ: સામાજિક-આર્થિક અસમાનતાઓ રોષ અને વિભાજનની લાગણી પેદા કરી શકે છે. સમાન વિકાસ તરફના પ્રયાસો આ અંતરને દૂર કરી શકે છે અને એકતાને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે.

4. જાગૃતિનો અભાવ: ઘણી વ્યક્તિઓ કદાચ સદભાવના દિવસનું મહત્વ અથવા તેના અંતર્ગત સંદેશને સંપૂર્ણપણે સમજી શકતી નથી. વધુ જાગૃતિ ઝુંબેશ ચલાવવાથી સંવાદિતાના મહત્વને ફેલાવવામાં મદદ મળી શકે છે.

આ પડકારોને પહોંચી વળવા અને અખંડ અને સુમેળભર્યા ભારતના રાજીવ ગાંધીના વિઝનને ચાલુ રાખવા માટે, દરેક નાગરિકે એકતા, સમજણ અને સહાનુભૂતિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સક્રિય પગલાં ભરવા જરૂરી છે.

નિષ્કર્ષ:

સદભાવના દિવસ એ યાદ અપાવે છે કે વિવિધતાની વચ્ચે એક મજબૂત અને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર ઉભરી શકે છે. રાજીવ ગાંધીના વારસાને યાદ કરવાનો અને ભારતને પ્રગતિ તરફ લઈ જઈ શકે તેવા મૂલ્યો પર ચિંતન કરવાનો દિવસ છે. સાંપ્રદાયિક સંવાદિતા અપનાવીને

 ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ: સ્વતંત્રતાની જ્યોતનું સંવર્ધન

1920 માં મહાત્મા ગાંધીની અદમ્ય ભાવના દ્વારા સ્થપાયેલ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ, શૈક્ષણિક શ્રેષ્ઠતાના પ્રતીક તરીકે અને ભારતની સ્વતંત્રતાની લડતની જ્યોતને પોષવા માટે નિર્ણાયક તરીકે ઊભી છે. દેશના સામાજિક-રાજકીય લેન્ડસ્કેપને આકાર આપવામાં તેની મુખ્ય ભૂમિકા શિક્ષણ અને સામૂહિક ક્રિયાની શક્તિનો પ્રેરણાદાયી પ્રમાણપત્ર છે.

Photo From Ashwiniyat Blog

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ માત્ર શિક્ષણની સંસ્થા ન હતી; તે વિચારોની પ્રયોગશાળા હતી, જે શૈક્ષણિક અનુસંધાન અને રાષ્ટ્રવાદના અનોખા મિશ્રણને ઉત્તેજન આપતી હતી. ગાંધીના સ્વપ્નદ્રષ્ટા નેતૃત્વ હેઠળ, તે સ્વાવલંબન, સાંપ્રદાયિક સંવાદિતા અને અહિંસક પ્રતિકારના સિદ્ધાંતોના પ્રચાર માટેનું કેન્દ્ર બની ગયું. યુનિવર્સિટીએ ગ્રામીણ ઉદ્યોગો, ખાદી (હાથથી કાપડ) અને ગ્રામીણ સશક્તિકરણના મહત્વ પર ભાર મૂકતા સ્વદેશી જ્ઞાન પ્રણાલીઓને પ્રોત્સાહન આપ્યું.

Gujarat vidyapith entrance gate - Wikipedia

સંસ્થાએ આત્મનિર્ભરતાની ભાવનાને પ્રોત્સાહન આપવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી હતી, જે ભારતની સ્વતંત્રતાની લડતમાં કેન્દ્રિય હતી. મેન્યુઅલ શ્રમ, ટકાઉ પ્રથાઓ અને સામુદાયિક જોડાણ પરનો ભાર જનતા સાથે ઊંડો પડઘો પાડે છે, તેમને દમનકારી સંસ્થાનવાદી શાસનને પડકારવા માટે સશક્ત બનાવે છે.

Jawaharlal Nehru during his visit to Gujarat Vidyapith, February 1949  - Wikipedia

તદુપરાંત, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ વિવિધ વિચારધારાઓ અને નેતાઓના મેલ્ટિંગ પોટ તરીકે સેવા આપી હતી. તેણે બૌદ્ધિકો, કાર્યકર્તાઓ અને સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓને વિચારો અને વ્યૂહરચનાઓની આપ-લે કરવા માટે એક પ્લેટફોર્મ પૂરું પાડ્યું, આમ સ્વતંત્રતા ચળવળની એકતા અને સંકલ્પને મજબૂત બનાવ્યો. સત્ય, અહિંસા અને સવિનય અસહકારના ઉપદેશો યુનિવર્સિટીમાંથી આત્મસાત થયા હતા, જે સમગ્ર દેશમાં ફરી વળ્યા હતા, જે બ્રિટિશ શાસન સામે સામૂહિક સંઘર્ષનો આધાર બની ગયા હતા.

નિષ્કર્ષમાં, ભારતની આઝાદીમાં ગૂજરાત વિદ્યાપીઠની ભૂમિકાને નજરઅંદાજ કરી શકાય નહીં. તે વિચાર અને કાર્યનું પારણું હતું, જે નેતાઓની પેઢીને ઉછેરતું હતું જેણે રાષ્ટ્રનું ભાગ્ય બદલી નાખ્યું હતું. જ્યારે આપણે ભારતની સખત મહેનતથી જીતેલી આઝાદીની ઉજવણી કરીએ છીએ, ત્યારે ચાલો આપણે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ જેવી સંસ્થાઓની ઊંડી અસરને સ્વીકારીએ, જે આપણી પ્રગતિ અને સમૃદ્ધિ તરફની ચાલુ સફરમાં શિક્ષણ, આત્મનિર્ભરતા અને એકતાના મૂલ્યોને જાળવી રાખવા માટે સતત પ્રેરણા આપે છે.

બદનક્ષી કાયદો | law of Defamation

ભાનુપ્રસાદ મ. ગાંધી

બદનક્ષી : અપકૃત્ય અને ગુનાનો એક પ્રકાર. કોઈ પણ વાજબી કારણ વિના કોઈ વ્યક્તિ વિશે તેની આબરૂને નુકસાન થાય તેવાં નિવેદનો, લખાણો કે નિશાનીઓનો તેમાં સમાવેશ થાય છે.

હરેક વ્યક્તિને એની આબરૂ અક્ષત–અક્ષુણ્ણ રાખવાનો અબાધિત અધિકાર છે. આવો અધિકાર એ સર્વબંધક અધિકાર (right in rem) કહેવાય છે.

વ્યક્તિ પોતે પોતાની જાત વિશે જે અભિપ્રાય બાંધે છે તે એની આબરૂ નથી; પરંતુ બીજાઓ એને માટે જે અભિપ્રાય ધરાવે છે તે જ એની આબરૂ છે.

ભારતના બંધારણ મુજબ હરેક વ્યક્તિને વાણીસ્વાતંત્ર્યનો અને અભિવ્યક્તિનો અધિકાર છે; પરંતુ એનો ઉપયોગ કરતાં એ બીજી વ્યક્તિની બદનક્ષી ન કરી શકે. બદનક્ષી અંગેનો કાયદો, તેથી, એક વ્યક્તિનો વાણીસ્વાતંત્ર્ય અને અભિવ્યક્તિનો હક અને બીજીનો એની આબરૂ અક્ષત-અક્ષુણ્ણ રાખવાનો હક – એ બે વચ્ચેનું સમાધાન છે એમ કહેવું જોઈએ.

ભારતમાં બદનક્ષી એ અપકૃત્ય અને ગુનો બંને છે. દીવાની જવાબદારી અંગેનું એક બિલ ‘ધ ડેફેમેશન બિલ, 1988’ લોકસભાએ પસાર કર્યું હતું; પરંતુ તેની જોગવાઈઓ વાણીસ્વાતંત્ર્યના હક પર વધુ-પડતાં અને ગેરવાજબી નિયંત્રણો લાદતી હોવાથી જનતામાં ઊહાપોહ થયો. આને લીધે સરકારે એનો અમલ કર્યો નથી.

ભારતીય દંડસંહિતા (Indian Penal Code), 1860 મુજબ જે કોઈ વ્યક્તિ, કોઈ બીજી વ્યક્તિની આબરૂને નુકસાન પહોંચાડવાના ઇરાદાથી અથવા તેમ કરવાથી તેની આબરૂને નુકસાન પહોંચશે એમ જાણવા છતાં, અથવા, એમ માનવાને કારણ હોવા છતાં, બોલી અથવા વાંચી શકાય તેવા ઇરાદાવાળા શબ્દોથી, અથવા ચેષ્ટાથી, અથવા દેખી શકાય તેવી આકૃતિથી એના પર આરોપ મૂકે અથવા પ્રસિદ્ધ કરે, તેણે તે વ્યક્તિની બદનક્ષી કરી કહેવાય. તે માટે શિક્ષા : 2 વર્ષ સુધીની કેદ કે દંડ, અથવા બંનેની કાયદા(કલમ : 499, 500)માં જોગવાઈ કરવામાં આવી છે.

(1) કોઈ વ્યક્તિ વિશે કોઈ ખોટું નિવેદન કરવું કે તે પ્રસિદ્ધ કરવું, (2) આવું નિવેદન શબ્દોથી, નિશાનીઓથી અથવા ર્દશ્ય રજૂઆતોથી કરવું અને (3) એમ કરનારનો ઇરાદો સામી વ્યક્તિની આબરૂને નુકસાન પહોંચાડવાનો અથવા તેને નુકસાન પહોંચશે તેવી જાણવાળો હોવો જોઈએ. ભારતીય દંડસંહિતા પ્રમાણે બદનક્ષીના દસ અપવાદો છે.

બદનક્ષી અંગે દીવાની જવાબદારી ઉપસ્થિત થવા માટે દાવો કરનારે નીચેની બાબતો પુરવાર કરવાની રહે છે :

(अ) પ્રતિવાદીએ કરેલું નિવેદન (1) ખોટું હતું; અને (2) બદનક્ષીકારક હતું.

(आ) એ નિવેદન વાદીના સંદર્ભમાં કરવામાં આવ્યું હતું.

(इ) એને પ્રતિવાદીએ પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું.

બદનક્ષીનો માપદંડ : પોતાની બદનક્ષી થઈ છે તે પુરવાર કરવા માટે વાદીએ માત્ર એ પુરવાર કરવાનું પૂરતું નથી કે સમાજના અમુક વિશિષ્ટ વર્ગના માણસોની ર્દષ્ટિમાં એ હલકો પડ્યો છે; પરંતુ સમાજની વિવેકયુક્ત વ્યક્તિની નજરમાં પણ એની પ્રતિષ્ઠા ઘટી છે એ પણ પુરવાર કરવાનું રહે છે. તેથી વિવેકશીલ વ્યક્તિની વિચારસરણી એ બદનક્ષીનો માપદંડ છે.

બદનક્ષી અને અપમાન : બદનક્ષી અપમાનથી ભિન્ન છે. બદનક્ષીમાં વ્યક્તિની આબરૂને ક્ષતિ પહોંચાડાય છે; ત્યારે અપમાનમાં વ્યક્તિના એની જાત માટેના પોતે જ બાંધેલા અભિપ્રાયને, એના અહં(ego)ને ક્ષતિ પહોંચાડાય છે. બદનક્ષીમાં પ્રસિદ્ધિ જરૂરી છે; અપમાનમાં તે જરૂરી નથી. જો અપમાન ગાળો બોલીને કરાયું હશે તો ભારતીય કાયદા પ્રમાણે નુકસાનની કોઈ વિશિષ્ટ સાબિતી આપ્યા વિના તે સ્વયં વાદયોગ્ય (actionable per se) બને છે.

બદનક્ષી અને હાનિકારક જૂઠાણું : બદનક્ષી હાનિકારક જૂઠાણાથી અલગ બાબત છે. હાનિકારક જૂઠાણામાં વાદી સામી વ્યક્તિના નિવેદન પર આધાર રાખી કાર્ય કરે છે અને નુકસાનમાં ઊતરે છે. બદનક્ષી એ પૂરું થયેલું અપમાન છે.

બે પ્રકારો : બદનક્ષી લેખિત (libel) અથવા મૌખિક (slander) હોઈ શકે. લેખિત બદનક્ષી (જેને ‘અપમાન-લેખ’ કહે છે તે) દીવાની દુષ્કૃત્ય હોવા ઉપરાંત ગુનો પણ છે; મૌખિક બદનક્ષી(જેને અપમાનવચન કહે છે તે)નું તેમ નથી. પ્રથમ સ્વયં વાદયોગ્ય છે; બીજી તેવી નથી, સિવાય કે –

(અ) કોઈ સ્ત્રી કે કન્યા પર અપવિત્રતાનો કે વ્યભિચારનો આરોપ મૂક્યો હોય, અથવા

(આ) વાદી પર એવો ગુનો કર્યાનો આરોપ મુકાય કે જેની શિક્ષા કેદ હોય, અથવા

(ઇ) વાદી પર સમાજમાંથી તેને દૂર રાખવો પડે એવા ચેપી રોગથી તે પીડાતો હોવાનો આક્ષેપ મુકાય, અથવા

(ઈ) તેના પર, તેનો ધંધો, કામકાજ કે વ્યવસાય હીણપતવાળો હોવાનો આક્ષેપ મુકાય.

આવા આરોપથી કોઈ વિશિષ્ટ નુકસાન થયું હોય તો મૌખિક બદનક્ષી સ્વયં વાદયોગ્ય બને છે.

ભૂલથી કે અકસ્માતથી બદનક્ષી : બદનક્ષીજનક નિવેદન અમુક નામની અમુક ચોક્કસ વ્યક્તિઓને અનુલક્ષીને જ હોય તો જે તેનું લક્ષ્ય નથી તેવી વ્યક્તિઓ માટે તે બદનક્ષીજનક બનશે નહિ. ઘણી વાર વૃત્તપત્રોનાં અમુક લેખો કે લખાણો કોઈ વ્યક્તિને ચોક્કસ રીતે બંધબેસતાં આવતાં હોય  એમ બને. આવા સંજોગોમાં, પ્રતિવાદીએ કોનું લક્ષ્ય લીધું હતું તે મહત્વનું નથી, તેનો ઇરાદો કોઈની બદનક્ષી કરવાનો હતો કે નહિ તે મહત્વનું નથી, પરંતુ કોની બદનક્ષી થઈ છે તે જ મહત્વનું છે. એ સૂત્રને આધારે વાદી દાવો કરી વળતર વગેરે મેળવી શકે. જોકે ભારતમાં આ સિદ્ધાંત સ્વીકારાયો નથી. આથી નિર્દોષ પ્રકાશકો આવી જવાબદારીમાંથી બચી શકે છે.

મૃત વ્યક્તિ, નિગમ, વર્ગ કે સમૂહની બદનક્ષી : અમુક સંજોગોમાં મૃત વ્યક્તિની અને નિગમની તથા કોઈ નિશ્ચિત વર્ગ કે સમૂહની પણ બદનક્ષી થઈ શકે છે.

વ્યંગોક્તિ : કોઈ વાર એમ બને કે પ્રસિદ્ધ કરેલા શબ્દો કે નિવેદનો બદનક્ષીકારક હોય છે; પરંતુ એ વાદીને લાગુ પડે છે તેવું પુરવાર કરાય તો જ વાદીનો કેસ ટકી શકે. એમ હોય  ત્યારે એવા શબ્દોમાં રહેલો કટાક્ષ, આક્ષેપ, વ્યંગ કે તેમાંનો ગર્ભિતાર્થ સ્પષ્ટ કરવો જરૂરી બને છે. શબ્દોના આવા ખુલાસાને વ્યંગોક્તિ કહે છે; પરંતુ જ્યાં બે શક્યતાઓ હોય ત્યાં વ્યંગોક્તિનું અનુમાન પુરાવાથી થઈ શકશે નહિ, કેમ કે બદનક્ષી એ હકીકત છે; તેથી તેનું અનુમાન ન કરતાં તેને પુરવાર કરવી જોઈએ. એ વિશે પોતાની માન્યતા શી છે તે મહત્વનું નથી.

માન્ય બચાવો : બદનક્ષીના કાયદામાન્ય મુખ્ય બચાવો નીચે પ્રમાણે છે : (1) સત્ય, (2) શુદ્ધ અને પ્રામાણિક ટીકા, (3) વિશેષાધિકાર, (4) સમાન હિતોનું રક્ષણ, (5) જાહેર સ્થાન ધરાવતી વ્યક્તિઓનું કરેલું નિવેદન, (6) શુદ્ધ સમાચારો, (7) સંમતિ અને (8) માફી.

બદનક્ષી સામે બે ઉપાયો છે : (1) બદનક્ષી કરનાર સામે મનાઈહુકમ લાવવો કે જેથી તે તેવી બાબતને પ્રસિદ્ધ ન કરે તથા (2) બદનક્ષીથી થતા નુકસાનની વસૂલાત માટે દાવો કરવો.

બદનક્ષી કાયદો | defamation law

બદનક્ષી કઇ રીતે થઇ શકે?,

 કાયદામાં શી જોગવાઇ છે?

અધિકાર ?

- દિવ્યા મોદી, (એડવોકેટ અને નોટરી)

કોઇ પણ વ્યક્તિ અન્ય માટે જાહેરમાં કોઇ એ‌વી વાત કરે કે જેના લીધે તે વ્યક્તિને માનસિક, સામાજિક અથવા તો પારિવારિક હાનિ પહોંચે તો એ બદનક્ષીનો ગુનો બને છે અને તે માટે સજા પણ થઇ શકે છે.

કોઇ વ્યક્તિ જાણીજોઇને કંઇ કહે જેનાથી બીજી વ્યક્તિના હિતને હાનિ પહોંચે એમ હોય તેને બદનક્ષી કહેવામાં આવે છે. આ માટે કાયદામાં જોગવાઇ કરવામાં આવી છે.

જે કોઈ વ્યકિત કોઈ બીજી વ્યકિતની આબરૂને હાનિ પહોંચાડવાના ઈરાદાથી અથવા તેમ કરવાથી તેની આબરૂને હાનિ પહોંચશે એમ જાણવા છતાં અથવા એમ માનવાને કારણ હોવા છતાં બોલેલા અથવા વંચાશે એવા ઈરાદાથી શબ્દોથી અથવા ચેષ્ટાથી અથવા દેખી શકાય એવી આકૃતિથી તેના ઉપર આળ મૂકે અથવા પ્રસિદ્ધ કરે તેણે તે વ્યકિતની બદનક્ષી કરી કહેવાય.

કોઈ મરહુમ વ્યકિત હોય અને તેના પર કોઇ પ્રકારનું આળ મૂકવાથી તેની આબરૂને હાનિ પહોંચે અને જે તેના કુટુંબને અથવા નજીકના સગાવહાલાઓની લાગણી દુભાવવાના ઈરાદાથી કરવામાં આવ્યું હોય તેવું આળ તે મરહૂમ વ્યકિત પર મૂકનાર વ્યક્તિનંુ કૃત્ય બદનક્ષીનો ગુનો બની શકે.

કોઈ કંપની અથવા એસોસિએશન અથવા વ્યકિતઓના સમૂહ ઉપર કંઈ આળ મૂકવાથી બદનક્ષીનો ગુનો બની શકે.

વ્યંગોક્તિથી મૂકેલા આળથી પણ બદનક્ષીનો ગુનો બની શકે. જે આળથી પ્રત્યક્ષ અથવા પરોક્ષ રીતે બીજાની દૃષ્ટિએ કોઈ વ્યકિતની નીતિમતા અથવા બુદ્ધિમતા નીચે પડે નહીં અથવા તેની જ્ઞાતિ કે ધંધા અંગે તેની પ્રતિષ્ઠા હલકી પડે નહીં અથવા તેની શાખ હલકી પડે નહીં અથવા શરીર ઘૃણાજનક હાલતમાં અથવા સામાન્ય રીતે શરમજનક ગણાય એવી હાલતમાં છે એમ માનવામાં આવે નહીં તેવા આળથી તે વ્યકિતની આબરૂને હાનિ પહોંચી કહેવાય નહીં. કોર્ટની કાર્યવાહીના રીપોર્ટની પ્રસિદ્ધિમાં પણ બદનક્ષી થતી હોય છે.

જાહેર હાનિના ગુણદોષ

કોઈ હાનિ લોકોના અભિપ્રાય માટે રજૂ થયાનું સૂચવતા તેના કર્તાના કૃત્યો દ્વારા રજૂ કરી શકાય. જે વ્યકિતને કોઈ બીજી વ્યકિત ઉપર કાયદાથી મળેલા અથવા તેની સાથે થયેલા કાયદેસરના કરારથી મળેલો કોઈ અધિકાર હોય તે વ્યકિત એવા કાયદેસરના અધિકારને લગતી બાબતોમાં તે બીજી વ્યકિતના વર્તન અંગે તેને શુદ્ધબુદ્ધિથી ઠપકો આપે તે બદનક્ષી નથી.

અધિકૃત વ્યકિત સમક્ષ શુદ્ધબુદ્ધિથી આરોપ મૂકવા બાબત

આરોપીની બાબત અંગે કોઈ વ્યકિત ઉપર જેમને કાયદેસર અધિકાર હોય તેમાંની કોઈ સમક્ષ તે વ્યકિત ઉપર શુદ્ધબુદ્ધિથી આરોપ મૂકવા તે બદનક્ષી નથી. કોઈ વ્યકિતના ભલા માટે અથવા જાહેર હિતમા અપાયેલી હોય એવી ચેતવણી એક વ્યકિતને બીજી વ્યકિત વિરુદ્ધ શુદ્ધબુદ્ધિથી ચેતવણી આપવી તે બદનક્ષી નથી પરંતુ એવી ચેતવણી જેને આપવામા આવી હોય તેનું અથવા જે વ્યકિતમાં હિત ધરાવતી હોય તેનું ભલું કરવાના ઈરાદાથી અથવા જાહેર હિતમાં તે અપાયેલી હોવી જોઈએ.

કોઈ અપવાદ લાગુ પડે છે કે કેમ તે ફરિયાદ કરતી વખતે વિચારવાનું હોતું નથી પરંતુ જયારે કેસ ચાલવા ઉપર આવે ત્યારે આરોપી બચાવરૂપે તેની પાસે કોઇ અપવાદ હોય તો રજૂ કરી શકે.

બદનક્ષીનો ગુનો બનવા માટે દ્વેષ હોવો જરૂરી નથી. જાહેર જનતામાંથી કોઈ વ્યકિતને કંઇ તે મોકલવામાં કે જણાવવામાં આવે પતિ-પત્ની સમક્ષ આક્ષેપ પ્રગટ કરે તો બદનક્ષી થાય છે.ભારતના કાયદા હેઠળ પતિ-પત્ની એક જ વ્યકિત છે એવી કોઈ ધારણા નથી.

બીજાએ ગુનો કર્યો છે તેવો આક્ષેપ જરૂર બદનક્ષી કરે તેવો છે. તેથી બીજાએ ખૂન કર્યુ છે, ચોરી કરી છે તેવો આક્ષેપ કરવાથી જરૂર બદનક્ષી થાય છે. આવા આક્ષેપથી વ્યકિતની આબરૂને હાનિ પહોંચે છે. કોઈ સ્ત્રી સામે આક્ષેપ મૂકવો કે વ્યભિચારી છે તો તેમ બદનક્ષી થાય છે.

કોઈ વ્યકિત વિશે સાચો હોય તેવો આક્ષેપ કરવો તે બદનક્ષી નથી. જો તે જાહેર હિતમાં ન હોય તો આક્ષેપનું સત્ય તેને બદનક્ષી થતાં નહીં અટકાવે. એક હકીકત પ્રગટ કરવી તે જાહેર હિતમાં હોય પણ તેની અયોગ્ય જાહેરાત કરવી તે જાહેર હિતમાં ન હોય તેવું હોય તો તેનું પ્રગટ કરવું એ અપવાદ હેઠળ સુરક્ષિત ગણવામાં આ‌વતું નથી.

હકીકતનું નિરુપણ સાચંુ હોવું જોઇએ.

જાહેર પ્રશ્નને સ્પર્શતા કોઈ વ્યકિતના વર્તન વિશે અને એના વર્તનમાં પ્રતીત થતાં અને એથી કોઈ ભિન્ન નહીં એવા ચારિત્ર વિશે શુદ્ધબુદ્ધિથી કોઈ પણ અભિપ્રાય વ્યકત કરવા એ બદનક્ષી નથી, પરંતુ શુદ્ધબુદ્ધિથી કોઇના ચારિત્ર પ્રત્યે અભિપ્રાય વ્યકત ના કર્યો હોય એ બદનક્ષી ગણાય.

અદાલતોની કાર્યવાહીના અહેવાલનું પ્રકાશન-

કાર્યવાહીમાં અદાલતના નિર્ણય અને હુકમ ઉપરાંત વાંધાજનક ફરિયાદ અને નિવેદનોનો પણ સમાવેશ થાય છે. અધિકૃત વ્યકિત સમક્ષ શુદ્ધબુદ્ધિથી મૂકેલું તહોમતમાં અગત્યની શરત એ છે કે જે વ્યકિત સમક્ષ ફરિયાદ કરવામાં આવી હોય તેની સામે પગલાં લેવાની સત્તા હોવી જોઈએ.

ફરિયાદકર્તા કરતાં અન્ય કોઇ વ્યક્તિ દ્વારા કાર્યવાહી કરી શકે છે. ગુનેગારની વય અઢાર વર્ષથી ઓછી હોય તો તે ગુનો ગણાતો નથી અન્યથા અઢાર વર્ષ કે તેથી મોટી વય હોય તો ગુનો સ્પષ્ટ થાય છે જે કોઈની બદનક્ષી થવાથી સજાને પાત્ર પણ ઠરી શકે છે. જો ફરિયાદી ફરિયાદ કરે અને તે સાબિત થાય તો બદનક્ષી કરવા માટે ઘણી વાર જેલની સજા અથવા તો અમુક રકમ સુધીના દંડની ચૂકવણીની સજા અથવા બંને થઇ શકે છે. સ્ત્રીઓ માટે આ કાયદાની જાણ હોવી ખાસ જરૂરી છે જેથી જરૂર લાગે તો તેઓ આનો ઉપયોગ કરી શકે.

સૌજન્ય - દિવ્ય ભાસ્કર ડિજિટલ (21-04-2015)

શીલા ભટ્ટ અને દાઉદ ઈબ્રાહિમ

 

શીલા ભટ્ટ અને દાઉદ ઈબ્રાહિમ